Οι δύο τελευταίοι μήνες του καλοκαιριού είναι ότι καλύτερο για τον εκπαιδευτικό. Κάποιοι συνάδελφοι ξεχνούν τη δουλειά τόσο πολύ που το Σεπτέμβριο δυσκολεύονται να επανενταχθούν στο σχολικό κλίμα. Η συνηθισμένη ερώτηση που ακούει κανείς είναι: “Δεν βαριέστε δύο μήνες να κάθεστε;” Η απάντηση είναι αρνητική παρόλο που οι πλείστοι από εμάς δεν καθόμαστε καθόλου. Ταξιδεύουμε, διαβάζουμε βιβλία, επιδιορθώνουμε το σπίτι, ψαρεύουμε, κάνουμε μπάνια στη θάλασσα, βόλτες με φίλους κ.λπ. Η δική μου συνταγή περιέχει αρκετό χρόνο με την οικογένεια, μαστορέματα, κηπουρική και πολλές ώρες στον ηλεκτρονικό υπολογιστή όπου είτε χαζολογάω, είτε ανανεώνω την ιστοσελίδα μου.1
Προσπαθώντας, λοιπόν, να ανανεώσω το υλικό στο κομμάτι της cyprusbiology που έχει τίτλο “Εξέλιξη” και μετά που έχω παρακολουθήσει αρκετά ταινιάκια από το youtube, μερικά από τα οποία τα έχω ενσωματώσει στην ιστοσελίδα, πέφτω πάνω σε ένα “ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ”2. Θα παραθέσω αυτούσιο το ψήφισμα το οποίο υπογράφεται από μια πληθώρα καθηγητών διαφόρων πανεπιστημίων της Ελλάδας, από επιστήμονες με ειδικότητες εκτός Βιολογίας αλλά και από άτομα εκτός Θετικών Επιστημών. Με μια διάθεση νοσταλγίας αναγνώρισα τα ονόματα καθηγητών μου στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών καθώς και συμφοιτητών μου που πλέον είναι μεταδιδακτορικοί φοιτητές ή δουλεύουν ως Βιολόγοι σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα και ιδιωτικά χημεία.
“ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
Eμείς που υπογράφουμε το ακόλουθο κείμενο ζητούμε από την Ελληνική Πολιτεία να αναγνωρίσει τη σημασία της διδασκαλίας της Βιολογίας στην εκπαίδευση, προχωρώντας στην αναμόρφωση των ωρολογίων προγραμμάτων και των προγραμμάτων σπουδών του Γυμνασίου, του Λυκείου (Ενιαίου και Τεχνικού), σύμφωνα με τα διεθνώς ισχύοντα και τις ανάγκες του έλληνα μαθητή και αυριανού πολίτη για ουσιαστική γνώση και κατανόηση των βιολογικών φαινομένων.
Ιδιαιτέρως ζητούμε στην αναμόρφωση αυτή να περιλαμβάνεται η διδασκαλία της Εξέλιξης, που είτε δεν προβλέπεται (Λύκειο), είτε προβλέπεται και για διάφορους λόγους δεν πραγματοποιείται (Γυμνάσιο), παρά τη σημασία της ως ενοποιητικό πλαίσιο της επιστήμης της Βιολογίας και την ανυπολόγιστη παιδαγωγική αξία της.
Χωρίς τη διδασκαλία της Εξέλιξης οι μαθητές μας δεν στερούνται της γνώσης ενός εξειδικευμένου κεφαλαίου της Βιολογίας, αλλά της δυνατότητας να κατανοήσουν τα μεγάλα θέματα υγείας και περιβάλλοντος που καθημερινά καταγράφει η τρέχουσα παγκόσμια επικαιρότητα.
Χωρίς τη διδασκαλία της Εξέλιξης οι μαθητές μας δεν μπορούν να κατανοήσουν,
•Γιατί ο ιός της γρίπης των πτηνών μπορεί να εξελιχθεί σε παγκόσμια απειλή,
•Γιατί η αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών εξασθενίζει το οπλοστάσιό μας έναντι των παθογόνων μικροβίων,
•Γιατί είναι απομακρυσμένη χρονικά η δυνατότητα παραγωγής εμβολίου κατά του AIDS,
•Πώς δημιουργήθηκαν και γιατί δεν είναι ανεξάντλητα τα ορυκτά καύσιμα,
• Πώς διαμορφώθηκε και πώς επηρεάζεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα η ατμόσφαιρα και συνεπώς το κλίμα του πλανήτη,
• Ποιους κινδύνους εγκυμονεί για το περιβάλλον η απελευθέρωση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών,
και συνεπώς δεν είναι σε θέση να πάρουν αποφάσεις και να υιοθετήσουν στάσεις και συμπεριφορές, που είναι κρίσιμες για τη διατήρηση του αγαθού της ατομικής και δημόσιας υγείας και την προστασία του περιβάλλοντος.
Τέλος χωρίς τη διδασκαλία της Εξέλιξης οι μαθητές μας στερούνται από τη γνώση ενός σημαντικού μαθήματος που αφορά στη γνώση του κόσμου στον οποίο ζουν και ταυτόχρονα στη γνώση της βιολογικής υπόστασής τους και της ιστορίας της.
• Αυτό το μάθημα βιολογικής αυτογνωσίας μπορεί να κάνει το νέο μας ικανό να απολαμβάνει και να σέβεται περισσότερο το αγαθό της ζωής σε όποια μορφή και αν εκδηλώνεται.
• Αυτό το μάθημα μπορεί να κάνει το νέο μας περισσότερο υπεύθυνο ως πολίτη σε ένα κόσμο του οποίου οι ραγδαίες μεταβολές δεν είναι απειλή, αλλά προκλήσεις για ατομικές και συλλογικές αποφάσεις που θα τον καταστήσουν περισσότερο δίκαιο, περισσότερο βιώσιμο και ευτυχή.”2
Ακολουθούν οι υπογραφές. Διαβάζοντας το πιο πάνω ψήφισμα ένιωσα ζήλια για το γεγονός ότι στην Ελλάδα, την οποία μετά τη χρεοκοπία δεν έχει σε μεγάλη εκτίμηση ο μέσος Κυπραίος, υπάρχουν άτομα που αντιδρούν και εκφράζονται χωρίς φόβο υποδεικνύοντας αυτό που θεωρούν σωστό. Ένιωσα σαν ναυαγός που ζει σε μια βραχονησίδα αποκομμένη από τον πολιτισμό. Είναι μια εντύπωση που μου δημιουργείται αρκετά συχνά από τότε που επέστρεψα στο νησί από τις σπουδές μου και δεν αφορά μόνο τη Βιολογία αλλά και την πολιτική, τις τέχνες κ.λπ. Συζητώντας με συνάδελφους Βιολόγους αλλά και με άλλα άτομα διαπιστώνω μία δειλία να βγουν δημόσια και να εκφράσουν την άποψή τους εφόσον αυτή διαφέρει από την άποψη της εκάστοτε εξουσίας. Το αστείο είναι ότι τα άτομα που μπορεί να υποστηρίζουν την δήθεν αιρετική άποψη υπάρχει πιθανότητα να πλειοψηφούν αλλά λόγω δειλίας ή ανίας δεν την εκφράζουν αφήνοντας τους μειοψηφούντες να αλωνίζουν.
Τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο η Εξέλιξη εξαφανίστηκε ως δια μαγείας από τα αναλυτικά προγράμματα της Βιολογίας. Η δική μου γενιά ευτύχησε να διδαχθεί Εξέλιξη στην Γ' Λυκείου στην ύλη της οποίας παρέμεινε μέχρι το 2000, αν δεν κάνω λάθος, και μάλιστα εξεταζόταν στις Εισαγωγικές Εξετάσεις για τα Πανεπιστήμια. Μόνο σε ένα μάθημα επιλογής της Β' Λυκείου που ονομάζεται “Επιστήμη Περιβάλλοντος” γίνεται αναφορά σήμερα στην Εξέλιξη και σύμφωνα με τον ετήσιο προγραμματισμό που έρχεται στους συναδέλφους από το υπουργείο πρέπει να καλυφθεί σε 2 (!!!!!!) διδακτικές περιόδους3. Σημειωτέον ότι αφού το μάθημα είναι επιλογής, επιλέγεται από ένα μικρό ποσοστό μαθητών κάθε χρόνο. Οι υπόλοιποι μαθητές και μαθήτριες που αποφοιτούν από το Λύκειο δεν ξέρουν τι είναι η Εξέλιξη ακόμα κι αν επέλεξαν Βιολογία στην Γ' Λυκείου. Ή ξέρουν αυτά που τους είπε ο συνάδελφος θεολόγος για την Εξέλιξη.
Αποφάσισα να ψάξω λίγο το θέμα ερευνώντας στο διαδίκτυο. Σχεδόν όλες οι δημοσιεύσεις για τη διδασκαλία της εξέλιξης αναφέρονται σε μια πραγματεία του Theodosius Dhobzhansky4 που δημοσιεύτηκε το 1973 στο επιστημονικό περιοδικό American Biology Teacher (τόμος 35, σελ 125-129). Ο Dhobzhansky, που στα 27 του χρόνια μετανάστευσε στις ΗΠΑ από την Ουκρανία, θεωρείται ως ένας από τους θεμελιωτές της Σύγχρονης Εξελικτικής Σύνθεσης (Modern Evolutionary Synthesis)5 η οποία, με λίγα λόγια, χρησιμοποιεί δεδομένα από τη Γενετική και άλλους κλάδους της Βιολογίας για να γεμίσει τα κενά της Θεωρίας της Εξέλιξης μέσω Φυσικής Επιλογής του Charles Darwin, ενοποιώντας όλους τους κλάδους της Βιολογίας. Δύο χρόνια πριν πεθάνει, λοιπόν, ο Dhobzhansky δημοσιεύει μία πραγματεία με τίτλο “Τίποτα στη Βιολογία δεν έχει νόημα, παρά μόνο υπό το φως της Εξέλιξης”6. Κι έχει απόλυτο δίκιο, διότι αυτό που συνδέει μεταξύ τους όλα τα κεφάλαια του βιβλίου της Βιολογίας είναι η ενοποιητική έννοια της Εξέλιξης. Αν δεν καταλαβαίνεις πώς λειτουργεί η εξέλιξη, δεν μπορείς να εξηγήσεις τίποτα για τους οργανισμούς.
Ένας άλλος μεγάλος βιολόγος του εικοστού αιώνα, ο Stephen Jay Gould7, παλαιοντολόγος και εξελικτικός βιολόγος στο Harvard University, έγραψε το 1999 σε ένα άρθρο του στους New York Times που είχε τον διασκεδαστικό τίτλο: “Dorothy it's really Oz”, σχολιάζοντας την απαγόρευση της εξέτασης της Εξέλιξης στις σχολικές εξετάσεις της Πολιτείας του Kansas, ότι “η διδασκαλία της Βιολογίας χωρίς την Εξέλιξη μοιάζει με τη διδασκαλία της Χημείας χωρίς τον Περιοδικό Πίνακα”.8
Αυτό είναι που κάνουμε στην Κύπρο. Διδάσκουμε ασύνδετα κεφάλαια Βιολογίας αφήνοντας το κυριότερο, αυτό που δίνει νόημα και στα υπόλοιπα εκτός, ή του δίνουμε μία θέση στα αναλυτικά προγράμματα όπου χάνει την αξία του και δεν διδάσκεται στην πράξη. Αν κάτι δεν έχει νόημα και πρόκειται να εξεταστείς σε αυτό, τι κάνεις; Πολύ απλά παπαγαλίζεις, δηλαδή (λες και δεν ξέρετε τι σημαίνει αυτό) αποστηθίζεις γνώσεις τις οποίες δεν μπορείς ούτε να τις συνδέσεις μεταξύ τους αλλά ούτε και να τις ερμηνεύσεις σωστά.9 Αφαιρώντας την Εξέλιξη από τα αναλυτικά προγράμματα ή τοποθετώντας την πονηρά κάπου όπου ουσιαστικά δεν διδάσκεται, δημιουργούμε μαθητές και μαθήτριες που πιστεύουν ότι η Βιολογία είναι απλά ένα μάθημα “θεωρίας” (χρησιμοποιώ χαρακτηρισμούς που ακούω κάθε χρονιά από καινούριους μαθητές και μαθήτριες), στο οποίο δεν χρειάζεται να σκέφτεσαι πολύ, φτάνει να μαθαίνεις αυτά που γράφει το βιβλίο και να τα γράφεις στα διαγωνίσματα. Φράσεις μαθητών του τύπου: “μην βάζετε ερωτήσεις κρίσεως στα διαγωνίσματα” ή “δείξετέ μου πού γράφει αυτό που είπατε στο βιβλίο” είναι συνηθισμένες στα σχολεία και θεωρούνται απολύτως λογικές από γονείς, συναδέλφους και προϊσταμένους. Η χρήση του εγκεφάλου πρέπει να περιορίζεται μόνο στην αποστήθιση!
Πολλοί συνάδελφοι θεωρούν την εργαστηριοποίηση του μαθήματος ως τη μαγική λύση. Δεν διαφωνώ ότι η εργαστηριοποίηση μπορεί να διεγείρει το ενδιαφέρον του μαθητή με πειράματα όπως ενζυμικές αντιδράσεις, αναλύσεις αίματος και αλληλουχίας DNA. Θεωρώ όμως ότι το πρόβλημα της μη σύνδεσης των σκόρπιων γνώσεων μέσω της Εξέλιξης θα συνεχίζει να υφίσταται.
Τι γίνεται όμως με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση; Διορθώνουν τα πολυδιαφημιζόμενα και πολυαναμενόμενα Νέα Αναλυτικά Προγράμματα το πρόβλημα της απουσίας της Εξέλιξης; Έχω καλά νέα! Στα καινούρια αναλυτικά προγράμματα η Εξέλιξη κάνει την εμφάνισή της από την Ε' Δημοτικού.10 Και φαίνεται ότι το κεφάλαιο δεν βρίσκεται στο τέλος της χρονιάς για να παραληφθεί εντέχνως. Επίσης, στην ύλη της Α' Λυκείου φαίνεται πως υπάρχει κεφάλαιο για την Εξέλιξη με αναφορές στον Charles Darwin.11
Η Εξέλιξη δεν είναι μια απλή θεωρία. Στηρίζεται πάνω σε τόνους αποδείξεων και αποστερώντας την διδασκαλία της από τα παιδιά της Κύπρου δημιουργούμε μελλοντικούς πολίτες που θα είναι βιολογικά αναλφάβητοι και ευάλωτοι στους επιτήδειους που μπορεί να προσπαθήσουν να τους εκμεταλλευτούν. Ας ελπίσουμε ότι τα Νέα Αναλυτικά Προγράμματα θα δώσουν στην Εξέλιξη τη θέση που δικαιωματικά της αξίζει. Αν δεν το πράξουν πολύ φοβάμαι ότι θα πρέπει να ακολουθήσουμε το παράδειγμα των εξ Ελλάδος συναδέλφων!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διαθέσιμο στο: http://users.sch.gr//thanoscapsalis/form.htm
- Προγραμματισμός Διδακτέας Ύλης Επιστήμης Περιβάλλοντος Β΄ Λυκείου 2010-2011. Από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου. Διαθέσιμος στο: http://www.schools.ac.cy/eyliko/mesi/themata/viologia/programmatismoi/lykeio/programmatismos_epistimis_perivallontos_b_lykeiou_2010_2011.pdf
- Βιογραφία του Theodosius Dhobzhansky από την wikipedia στο http://en.wikipedia.org/wiki/Theodosius_Dobzhansky
- Σύγχρονη Εξελικτική Σύνθεση από τη wikipedia στο http://en.wikipedia.org/wiki/Modern_evolutionary_synthesis
- Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution από τη wikipedia στο http://en.wikipedia.org/wiki/Nothing_in_Biology_Makes_Sense_Except_in_the_Light_of_Evolution
- Βιογραφία του Stephen Jay Gould από την wikipedia στο http://en.wikipedia.org/wiki/Stephen_Jay_Gould
- Stephen Jay Gould, "Dorothy, It's Really Oz: A pro-creationist decision in Kansas is more than a blow against Darwin," Time Magazine 154 (August 23, 1999): 59. Διαθέσιμο στο http://www.stephenjaygould.org/library/gould_kansas.html
- Λουκία Πρίνου, Λία Χαλκιά, Κώστας Σκορδούλης, “Θεωρία της εξέλιξης: Η αναγκαιότητα της διδασκαλίας της και η περιπέτειά της στο ελληνικό σχολείο”. Διαθέσιμο στο: http://asel.primedu.uoa.gr/PAPERS/theoryofevolutiongreek.pdf
- Φυσικές Επιστήμες για το δημοτικό. Από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου. Διαθέσιμο στο: http://www.moec.gov.cy/analytika_programmata/nea-analytika-programmata/fysikes_epistimes_dimotiko.pdf
- Βιολογία Γυμνασίου και Α' Λυκείου. Από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού Κύπρου. Διαθέσιμο στο: http://www.moec.gov.cy/analytika_programmata/nea-analytika-programmata/viologia_gymnasiou_a_lykeiou.pdf
